کمبود آهن
نوشته شده توسط مهدی یاری
19 / 03 / 1400
آهن یک ماده معدنی مهم در رژیم غذایی است و وجود آن برای عملکردهای مختلف بدن از جمله انتقال اکسیژن در خون ضروری است. قابل توجه است که انتقال اکسیژن یکی از حیاتی‌ترین موارد برای تامین انرژی مورد نیاز در زندگی روزمره محسوب میشود.
اگر در رژیم غذایی افراد آهن کافی وجود نداشته باشد، ذخایر آهن موجود در بدن به مرور کم و در نهایت تخلیه میشود و این امر می‌تواند کاهش ایمنی بدن و خستگی مفرط و کم خونی را به دنبال داشته باشد. با گنجاندن غذاهای غنی از آهن در رژیم غذایی خود می‌توان کمبود آهن را جبران کرد و از بروز این عارضه جلوگیری کرد.
اغلب پزشکان عمومی برای درمان کمبود آهن استفاده از برخی مکمل‌های آهن را نیز پیشنهاد می‌کنند. اما لازم است بدانید، نباید بدون تجویز و تشخیص پزشک قبل از آزمایش خون از این مکمل‌ها استفاده کرد زیرا داشتن مقادیر زیاد آهن در بدن می‌تواند سمی و خطرناک باشد. حتی ممکن است مرگ را به دنبال داشته باشد.
فهرست مطالب
کمبود آهن در چه کسانی شایع است؟
کمبود آهن یک مشکل رایج در میان افراد است. گروه‌هایی که بیشتر در معرض ابتلا به این عارضه هستند عبارت‌اند از:
- نوزادان
- کودکان نوپا
- کودکان پیش دبستانی
- نوجوانان به ویژه دختران
- زنانی که در دوره قاعدگی هستند
- زنان حامله
- زنان شیرده
- ورزشکاران زن
عدم درمان کمبود آهن منجر به بروز بیماری کم خونی ناشی از کمبود آهن میشود. کم خونی ناشی از فقر آهن متداول‌ترین نوع کم‌خونی است و هنگامی اتفاق می‌افتد که بدن مقدار کافی مواد معدنی آهن را نداشته باشد حتما قبل از هر اقدامی آزمایش آهن میبایست گرفته شود . بدن برای ساختن هموگلوبین به آهن نیاز دارد. وقتی آهن کافی در جریان خون وجود نداشته نباشد، بقیه اعضای بدن نمی‌توانند مقدار موردنیاز اکسیژن برای بدن را دریافت کنند.
علائم کمبود آهن و طبقه‌بندی آن
بیشترین میزان آهن بدن در هموگلوبین سلول‌های قرمز خون وجود دارد که اکسیژن را به بدن می‌رساند. به طور کلی، آهن اضافی در کبد ذخیره می‌شده و هنگامی که آهن موجود در رژیم غذایی بیش از حد کاهش یابد، آهن ذخیره شده توسط بدن استفاده میشود. لازم است بدانید، عدم استفاده از سبک زندگی و رژیم غذایی صحیح، کاهش ذخایر آهن بدن را نیز به دنبال دارد و در نهایت می‌تواند باعث بروز موارد زیر شود:
- تخلیه آهن: هنگامی اتفاق می‌افتد که سطح هموگلوبین طبیعی است، اما بدن فقط مقدار کمی آهن ذخیره شده دارد که به زودی تمام خواهد شد. این مرحله معمولاً علائم واضحی ندارد.
کمبود آهن: هنگامی که سطح آهن ذخیره شده و منتقله از خون پایین است و سطح هموگلوبین به زیر حد نرمال رسیده است. در این حالت ممکن است برخی علائم از جمله خستگی مشاهده شوند. - کم خونی ناشی از فقر آهن: هنگامی که سطح هموگلوبین آنقدر پایین است که خون قادر به رساندن اکسیژن کافی به سلول‌های بدن نیست. علائم این حالت شامل رنگ‌پریدگی، تنگی نفس، سرگیجه و خستگی است. افرادی که دچار کم خونی ناشی از کمبود آهن هستند نیز ممکن است کاهش عملکرد ایمنی بدن را تجربه کنند. بنابراین بیشتر از سایر افراد در معرض ابتلا به عفونت هستند. در کودکان، کم خونی ناشی از کمبود آهن می‌تواند بر رشد و نمو مغز آنها تأثیر گذارد.
علت کمبود آهن در بزرگسالان چیست ؟
در بزرگسالان، برخی از دلایل عمده کمبود آهن عبارتند از:
- عوم وجود آهن کافی در رژیم غذایی:
دو نوع آهن در رژیم غذایی وجود دارد، آهنی که در بافت حیوانات مانند گوشت، مرغ و ماهی وجود دارد و آهنی از گیاهان استخراج و دریافت میشود. بدن انسان اغلب آهن موجود در بافت حیوانات را راحت‌تر از آهن موجود در گیاهان جذب می‌کند.
- از دست دادن خون:
کمبود آهن به راحتی در شرایط از دست دادن مزمن خون (مداوم) رخ می‌دهد. دلایل شایع شامل دوره‌های قاعدگی با خونریزی شدید، اهدای خون منظم، خون‌دماغ شدن به صورت مداوم، میشود. همچنین استفاده از داروهای خاص به ویژه آسپرین و سایر بیماری‌های مزمن که شامل خونریزی میشود مانند زخم معده، پولیپ یا سرطان در روده بزرگ.
- افزایش نیاز به آهن:
در صورت بارداری یا شیردهی بدن خانم‌ها به آهن بیشتری نیاز دارد. اگر این نیاز برآورده نشود، کمبود آهن به سرعت رخ می‌دهد.
- ورزش:
ورزشکاران مستعد کمبود آهن هستند زیرا ورزش منظم از چند طریق نیاز بدن به آهن را افزایش می‌دهد. به عنوان مثال، تمرین سخت باعث تولید گلبول‌های قرمز خون کم میشود (که به آهن نیاز دارد) و آهن در اثر تعریق از بین می‌رود.
- ناتوانی در جذب آهن
بزرگسالان سالم حدود 10 تا 15 درصد آهن رژیم غذایی را جذب می‌کنند، اما بدن برخی افراد قادر به جذب یا استفاده آهن از مواد غذایی نیست.
کمبود آهن در کودکان
نوزادان، کودکان نوپا، کودکان پیش دبستانی و نوجوانان بیشتر در معرض خطر کمبود آهن و کمبود ویتامین A هستند، این امر بیشتر به دلیل افزایش نیاز آهن در دوره‌های رشد سریع است. کودکی که در رژیم غذایی آهن کافی برای او فراهم نشود، در نهایت دچار کم خونی ناشی از کمبود آهن میشود. برای بررسی کمبود آهن در کودکان باید به پزشک متخصص مراجعه کرد. برخی از شایع‌ترین علائم کم‌خونی ناشی از کمبود آهن در کودکان به شرح زیر است:
- مشکلات رفتاری
- تکرار عفونت‌ها
- از دست دادن اشتها
- بی‌حالی
- نفس نفس افتادن
- تعرق زیاد
- ولع خوردن غذای عجیب مانند خوردن خاک
- عدم رشد با سرعت مورد انتظار
دلایل کمبود آهن در کودکان چیست ؟
- نارس بودن و وزن کم هنگام تولد
- تغذیه انحصاری با شیر مادر بیش از شش ماه
- مصرف زیاد شیر گاو در کودکان خردسال کمتر از دو سال
- عدم مصرف گوشت یا مصرف حجم کمی از آن رد وعده‌های غذایی
- استفاده از رژیم غذایی گیاهی
- رژیم غذایی نامناسب در سال دوم زندگی
- بیماری‌های احتمالی دستگاه گوارش
- مسمومیت با سرب
کمبود آهن در بارداری
کمبود آهن در دوران بارداری اغب عوارضی را به جای می‌گذارد. به عنوان مثال، در موارد شدید کمبود آهن، ممکن است کودکی زودرس یا با وزن کم به دنیا بیاید. اکثر زنان باردار مکمل‌های آهن را باید به عنوان بخشی از مراقبت‌های دوران بارداری خود بدانند و از آنها به صورت منظم استفاده کنند تا از بروز هرگونه اتفاق بد و خطرناکی جلوگیری کنند.
تشخیص و درمان کمبود آهن
افراد در صورتی که مشکوک به کمبود آهن هستند باید فورا به پزشک مراجعه نمایند. هدف از تشخیص، از بین بردن بیماری‌های دیگر مانند سلیاک که با کمبود آهن علائم مشابه دارند، است. سلیاک یک بیماری گوارشی وراثتی است که در اثر حساسیت به پروتئینی به نام گلوتن ایجاد میشود.
روش‌های تشخیص عبارتند از:
معاینه جسمی
بررسی تاریخچه پزشکی
آزمایش خون
در بزرگسالان، درمان کمبود آهن به وضعیت آهن و علت اصلی آن بستگی دارد:
در صورت تخلیه ذخایر آهن بدن، پزشک اطلاعاتی در مورد گنجاندن غذاهای غنی از آهن در رژیم غذایی به بیمار می‌دهد. حدود شش ماه دیگر فرد باید آزمایش خون دهد تا بررسی شود که سطح آهن وی بهبود یافته است یا خیر.
پزشک به بیماران مبتلا به کمبود آهن توصیه می‌کند تا از مصرف غذاها و نوشیدنی‌هایی (مانند سبوس، چای و قهوه) که در جذب آهن موجود در وعده‌های غذایی تداخل ایجاد کنند، اجتناب کنند. علاوه بر این، در طی دوره درمان پزشک مرتب وضعیت آهن بیماران را بررسی کرده و ممکن است مکمل‌هایی را نیز در کنار رژیم غذایی تجویز کند.
برای افرادی که به کم خونی ناشی از کمبود آهن مبتلا هستند نیز مکمل‌هایی تجویز میشود. ممکن است شش ماه تا یک سال طول بکشد تا بدن ذخایر آهن خود را دوباره تهیه و تامین کند. سطح آهن این دسته از افراد نیز به طور منظم با آزمایش خون بررسی میشود.
در صورتی که بیمار مشکل اساسی دیگری داشته باشد که منجر به کمبود آهن شده است، پزشک در ابتدا باید علت را پیدا کند تا بهترین و موثرترین روش درمانی را انتخاب کند.
جلوگیری از کمبود آهن
میزان آهن جذب شده توسط بدن می‌تواند با مواردی که در ادامه آمده است، تحت تأثیر قرار گیرد:
میزان مصرف آهن
نوع آهنی که مصرف میشود (آهن موجود در گیاهان یا بافت حیوانات)
سایر عوامل مربوط به رژیم غذایی به عنوان مثال، ویتامین C می‌تواند به بدن در جذب آهن کمک کند، اما چای جذب آن را دشوار می‌کند
سطح آهن فعلی، هنگامی که آهن بدن کم است، درصد بیشتری از آهن موجود در غذا جذب میشود. جذب آهن از یک رژیم غذایی معمول (شامل غذاهای حیوانی) 18 درصد و از رژیم گیاهخواری حدودا 10درصد است.
غلات سبوس دار، گوشت، مرغ و ماهی منابع خوبی از آهن در رژیم غذایی هستند.
جگر منبع غنی آهن است، اما زنان باردار به علت وجود مقادیر بالای ویتامین A در جگر بهتر است از مصرف بیش از حد آن اجتناب کنند.
مصرف غلات و نان‌های صبحانه غنی شده با آهن
افرادی که گیاهخوار هستند و در رژیم غذایی خود از هیچگونه بافت حیوانی مانند گوشت و مرغ استفاده نمی‌کنند، حدودا روزانه دو برابر سایر افراد به آهن موجود در بافت‌های حیوانات احتیاج دارند. اما می‌توان از منابع آهن گیاهی استفاده کرد که عبارت‌اند از: سبزیجات دارای برگ سبز تیره مانند کلم بروکلی، کشمش، آجیل، آلو خشک، زردآلو خشک، دانه‌ها، لوبیای خشک و نخود فرنگی و غلات غنی شده از آهن مانند نان و پاستا.
ویتامین C باعث افزایش جذب آهن میشود ، بنابراین میوه‌ها و سبزیجات با رنگ روشن را باید بیشتر مصرف کرد.
مقدار چای و قهوه‌ای که مصرف میشود، به خصوص در بلافاصله بعد از وعده‌های غذایی باید کاهش یابند، زیرا تانن موجود در چای و قهوه به آهن متصل میشود و نارسایی کمبود آهن ( Iron-deficiency anemia )در جذب آهن اختلال ایجاد می‌کند.
