تومور هیپوفیز ؛ آشنایی با علائم ، تشخیص و راه های درمان
نوشته شده توسط فاطمه مهربان
09 / 12 / 1400
تومورهای هیپوفیز، رشدهای غیرطبیعی هستند که در غده هیپوفیز ایجاد می‌شوند. بعضی از تومورهای هیپوفیز منجر به تولید بیش‌ازحد برخی از هورمون‌هایی می‌شوند که عملکردهای مهم بدن را تنظیم می‌کنند. برخی از تومورهای هیپوفیز می‌توانند باعث شوند که غده هیپوفیز سطح پایینی از هورمون‌ها را تولید کنند. بیشتر تومورهای هیپوفیز، غیرسرطانی (آدنوم) هستند.
تومورهای خوش‌خیم در غده هیپوفیز یا بافت‌های اطراف آن می‌مانند و به سایر بخش‌های بدن گسترش پیدا نمی‌کنند. برای درمان تومور هیپوفیز، گزینه‌های مختلفی وجود دارد که از میان آن‌ها می‌توان به برداشتن تومور، کنترل رشد آن و همچنین، مدیریت سطوح هورمون‌ها با دارو اشاره کرد. در ادامه با تومور هیپوفیز، نشانه‌ها و راه‌های درمان آن بیشتر آشنا می‌شوید.
فهرست مطالب
علائم تومور هیپوفیز چیست؟
همه تومورهای هیپوفیز با علائم همراه نیستند. در برخی مواقع، این تومورها به‌صورت تصادفی و برای مثال، از طریق آزمایش‌های تصویربرداری ازجمله MRI یا سی‌تی‌اسکن که به دلایل دیگری انجام می‌شوند تشخیص داده می‌شوند. علاوه بر این، تومورهای هیپوفیزی که هورمون تولید می‌کنند و عملکردی نام دارند می‌توانند بسته به هورمونی که تولید می‌کنند، علائم و نشانه‌های مختلفی را ایجاد کنند.
نشانه‌ها و علائم تومورهای هیپوفیزی که هورمون تولید نمی‌کنند و غیرعملکردی نام دارند، بستگی به این دارد که چقدر رشد کرده‌اند و چه فشاری بر روی ساختارهای دیگر وارد می‌کنند. تومورهای بزرگ هیپوفیز، تومورهایی هستند که اندازه آن‌ها یک سانتیمتر و بزرگتر است. به این تومورها ماکروآدنوم گفته می‌شود. به تومورهای کوچکتر میکروآدنوم گفته می‌شود. ازآنجایی‌که تومورهای ماکروآدنوم بزرگ هستند، می‌توانند غده هیپوفیز و ساختارهای اطراف آن را تحت‌فشار قرار دهند.
علائم و نشانه‌های مرتبط با فشار ناشی از تومور
علائم و نشانه‌های مرتبط با فشار ناشی از تومور عبارت‌اند از:
- سردرد
- از دست دادن بینایی، به‌خصوص از دست دادن بینایی محیطی
علائم مرتبط با تغییرات سطح هورمون‌ها
اگر تومور هیپوفیز منجر به کمبود هورمون‌ها شود، علائم زیر را ایجاد می‌کند:
- حالت تهوع و استفراغ
- ضعف
- احساس سرما
- دوره‌های قاعدگی کمتر یا پریود نشدن
- اختلال در عملکرد جنسی
- افزایش میزان ادرار
- کاهش یا افزایش ناخواسته وزن
برخی از تومورهای هیپوفیز منجر به تولید بیش‌ازاندازه هورمون‌ها می‌شوند که در این شرایط، انواع مختلف تومورها می‌توانند علائم و نشانه‌های خاصی را ایجاد کنند. تومورهای ترشح‌کننده هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH)، هورمون آدرنوکورتیکوتروپین را تولید می‌کنند که درنتیجه باعث تحریک غدد فوق کلیوی برای تولید هورمون کورتیزول می‌شوند. سندرم کوشینگ، بیماری‌ای است که به دلیل تولید بیش‌ازاندازه هورمون توسط غده فوق کلیوی ایجاد می‌شود و با علائم زیر همراه است:
- تجمع چربی در ناحیه میانی و قسمت بالایی پشت
- گردی بیش‌ازحد صورت
- باریک شدن دست‌ها و پاها با ضعف عضلانی
- فشارخون بالا
- قند خون بالا
- آکنه
- ضعیف شدن استخوان
- کبودی
- ترک‌های پوستی
- اضطراب، تحریک‌پذیری یا افسردگی
از سوی دیگر، تومورهای ترشح‌کننده هورمون رشد می‌توانند با علائم زیر همراه باشند:
- درشت شدن اجزای صورت
- بزرگ شدن دست‌وپا
- تعریق بیش‌ازاندازه
- قند خون بالا
- مشکلات قلبی
- درد مفاصل
- نامرتبی دندان‌ها
- افزایش موهای بدن
همچنین، کودکان و نوجوانان ممکن است خیلی سریع رشد کنند یا خیلی قدبلند شوند.
علاوه بر این، تومورهای ترشح‌کننده پرولاکتین باعث تولید بیش‌ازحد هورمون پرولاکتین می‌شوند و درنتیجه سطح طبیعی هورمون‌های جنسی (استروژن در زنان و تستوسترون در مردان) را کاهش می‌دهند. مردان و زنان درنتیجه افزایش پرولاکتین بیش‌ازحد در خون، علائم و عوارض متفاوتی را تجربه می‌کنند. پرولاکتین بیش‌ازاندازه در خون زنان منجر به علائم زیر می‌شود:
- دوره‌های نامنظم قاعدگی
- عدم وجود دوره‌های قاعدگی
- ترشح شیر از سینه‌ها
تومورهای ترشح‌کننده پرولاکتین در مردان می‌توانند باعث هیپوگنادیسم مردانه شوند. علائم و نشانه‌های این مسئله عبارت‌اند از:
- اختلال در نعوظ
- کاهش تعداد اسپرم
- از دست دادن میل جنسی
- رشد سینه
از سوی دیگر، تومورهای ترشح‌کننده هورمون محرک تیروئید باعث می‌شوند تیروئید بیش‌ازاندازه هورمون تیروکسین تولید کند. این مسئله یکی از علل نادر پرکاری تیروئید محسوب می‌شود. پرکاری تیروئید می‌تواند سوخت‌وساز بدن را تسریع کند و علائمی مانند علائم زیر را به همراه داشته باشد:
- کاهش وزن
- ضربان سریع یا نامنظم قلب
- عصبی بودن یا تحریک‌پذیری
- حرکات مکرر روده
- تعریق بیش‌ازاندازه
چه زمانی لازم است به پزشک مراجعه کنید؟
درصورتی‌که علائم مرتبط با تومور هیپوفیز را تجربه می‌کنید لازم است با پزشک در این مورد صحبت کنید. شما می‌توانید به این منظور از خدمات ویزیت پزشک در منزل یا مشاوره پزشکی تلفنی آزمایش آنلاین استفاده کنید. تومورهای هیپوفیز اغلب به‌منظور بازگرداندن سطح هورمون‌ها به حالت طبیعی و کاهش علائم قابل‌درمان هستند. اگر می‌دانید که در خانواده شما نئوپلازی چندگانه غدد درون‌ریز یا MEN نوع 1 وجود دارد، با پزشک خود در این مورد صحبت کنید تا در صورت نیاز آزمایش‌های دوره‌ای بدهید. این کار باعث می‌شود که تومور هیپوفیز زودتر تشخیص داده شود.
علل و عوامل خطر تومور هیپوفیز چیست؟
علت تومور هیپوفیز هنوز ناشناخته باقی مانده است. غده هیپوفیز، غده‌ای کوچک و به شکل لوبیاست که در پایه مغز، تا حدودی پشت بینی و بین گوش‌ها قرار دارد. اگرچه غده هیپوفیز، غده کوچکی است اما می‌تواند تقریبا بر هر بخش بدن تاثیر بگذارد. هورمون‌هایی که توسط این غده تولید می‌شوند در تنظیم عملکردهای مهم ازجمله رشد، فشارخون و تولیدمثل نقش دارند. درصد کمی از موارد تومور هیپوفیز در خانواده‌ها وجود دارند. بااین‌حال، بیشتر آن‌ها هیچ عامل ارثی مشخصی ندارند اما دانشمندان بر این باورند که در چگونگی ایجاد تومورهای هیپوفیز، تغییرات ژنتیکی نقش مهمی ایفا می‌کنند.
اگر سابقه برخی بیماری‌های خانوادگی خاص ازجمله نئوپلازی چندگانه غدد درون‌ریز یا MEN نوع 1 را دارید، بیشتر در معرض ابتلا به تومور هیپوفیز قرار دارید. در MEN نوع 1 تومورهای متعددی در غدد مختلف سیستم درون‌ریز ایجاد می‌شوند. در حال حاضر، برای این اختلال، آزمایش ژنتیکی در دسترس است.
عوارض تومور هیپوفیز چیست؟
معمولا تومورهای هیپوفیز به‌صورت شدید رشد نمی‌کنند یا گسترش زیادی ندارند. بااین‌حال، آن‌ها می‌توانند سلامت شما را تحت تاثیر قرار دهند و منجر به عوارض زیر شوند:
- از دست دادن بینایی: تومور هیپوفیز می‌تواند اعصاب بینایی را تحت‌فشار قرار دهد.
- کمبود دائمی هورمون: وجود تومور هیپوفیز یا برداشتن آن می‌تواند میزان هورمون شما را به‌صورت دائمی تغییر دهد که در این شرایط ممکن است جایگزینی هورمون‌ها با داروها ضروری باشد.
یکی از عوارض نادر اما به‌صورت بالقوه جدی، آپوپلکسی هیپوفیز است. آپوپلکسی هیپوفیز زمانی رخ می‌دهد که خونریزی ناگهانی به داخل تومور ایجاد می‌شود. در این شرایط، احساس می‌کنید که بدترین سردردی را تجربه می‌کنید که تاکنون تجربه کرده‌اید. آپوپلکسی هیپوفیز معمولا با کورتیکواستروئیدها و احتمالا جراحی، به درمان اورژانسی نیاز دارد.
تومور هیپوفیز چگونه تشخیص داده می‌شود؟
تومورهای هیپوفیز در اغلب موارد شناسایی نمی‌شوند زیرا علائم آن‌ها مشابه علائم سایر بیماری‌هاست. از سوی دیگر، برخی از تومورهای هیپوفیز به دلیل آزمایش‌های پزشکی برای سایر بیماری‌ها تشخیص داده می‌شوند. برای تشخیص تومور هیپوفیز، پزشک احتمالا شرح‌حال مفصلی از شما می‌گیرد و معاینه فیزیکی انجام می‌دهد. او ممکن است انجام آزمایش‌های زیر را توصیه کند:
- آزمایش خون و ادرار: این آزمایش‌ها می‌توانند تولید بیش‌ازحد یا کمبود هورمون‌ها را مشخص کنند.
- تصویربرداری از مغز: MRI یا سی‌تی‌اسکن مغزی می‌تواند به پزشک کمک کند که محل و اندازه تومور هیپوفیز را مشخص کند.
- آزمایش بینایی: این آزمایش می‌تواند این مسئله را مشخص کند که آیا تومور هیپوفیز، بینایی یا دید محیطی شما را تحت تاثیر قرار داده است یا خیر.
اگر می‌خواهید بدانید که آیا به تومور هیپوفیز مبتلا هستید یا خیر لازم است مشاوره پزشکی دریافت کنید.
تومور هیپوفیز چگونه درمان می‌شود؟
بسیاری از تومورهای هیپوفیز نیازی به درمان ندارند. بسته به نوع، اندازه و میزان رشد تومور هیپوفیز در مغز، نیاز به درمان مشخص می‌شود. سن و سلامت عمومی شما نیز عوامل تعیین‌کننده دیگری در این مورد هستند. برای درمان تومور هیپوفیز از متخصصان مختلفی ازجمله جراح بینی و سینوس، جراح مغز و اعصاب، متخصص غدد درون‌ریز و متخصص رادیوتراپی کمک گرفته می‌شود. برای درمان تومور هیپوفیز و بازگرداندن سطح هورمون‌ها به حد طبیعی، معمولا از جراحی، پرتودرمانی و داروها به‌تنهایی یا به‌صورت ترکیبی استفاده می‌شود.
جراحی
جراحی برای برداشتن تومور هیپوفیز معمولا زمانی ضروری است که تومور اعصاب بینایی را تحت‌فشار قرار دهد یا تومور باعث تولید بیش‌ازاندازه هورمون‌های خاصی شود. موفقیت جراحی به نوع، محل و اندازه تومور و همچنین، به این مسئله که آیا تومور به بافت‌های اطراف حمله کرده است یا خیر، بستگی دارد. برای درمان تومور هیپوفیز، دو روش اصلی وجود دارد که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شوید.
- جراحی آندوسکوپی ترانس اسفنوئیدال یا جراحی تومور هیپوفیز به روش آندوسکوپی: پزشک از طریق این روش، پزشک تومور را بدون برش خارجی از راه بینی و سینوس‌ها خارج می‌کند. در این روش، بخش دیگری از مغزتان تحت تاثیر قرار نمی‌گیرد و هیچ جای زخم قابل‌مشاهده‌ای وجود ندارد. برداشتن تومورهای بزرگ ممکن است به این صورت دشوار باشد. این مسئله به‌خصوص زمانی اتفاق می‌افتد که تومور به اعصاب یا بافت مغز مجاور حمله کرده باشد.
- جراحی کرانیوتومی: از طریق این روش، تومور از راه بخش بالایی جمجمه و از طریق ایجاد یک برش در پوست سر برداشته می‌شود. این روش برای تومورهایی استفاده می‌شود که بزرگ یا پیچیده‌تر هستند.
پرتودرمانی
در پرتودرمانی برای از بین بردن تومورهای هیپوفیز از منابع انرژی پرتو استفاده می‌شود. از این روش بعد از جراحی یا زمانی که جراحی قابل‌انجام نیست استفاده می‌شود. اگر تومور باقی بماند یا پس از جراحی برگردد و همچنین، زمانی که علائم و نشانه‌های تومور با داروها تسکین پیدا نمی‌کنند، پرتودرمانی می‌تواند مفید باشد. روش‌های پرتودرمانی عبارت‌اند از:
- رادیوسرجری استریو تاکتیک: در این روش، پرتوهای با دوز بالا و اغلب به‌صورت یک دوز بر روی تومور متمرکز می‌شوند. در این روش از تکنیک‌های خاص تصویربرداری مغزی کمک گرفته می‌شود. از سوی دیگر، سعی می‌شود که تشعشع در تماس با بافت سالم اطراف تومور به‌صورت حداقلی باشد و درنتیجه، خطر آسیب به بافت طبیعی کاهش پیدا کند.
- تابش پرتو خارجی: در این روش، تابش به‌صورت افزایش دوزهای کم و در طول زمان انجام می‌شود. تابش پرتو خارجی معمولا به‌صورت سرپایی و در یک دوره چهار تا شش‌هفته‌ای، پنج بار در هفته انجام می‌شود. اگرچه این روش در بیشتر موارد موثر است اما برای کنترل کامل رشد تومور و تولید هورمون‌ها ممکن است سال‌های زیادی طول بکشد. علاوه بر این، پرتودرمانی ممکن است باعث آسیب به سلول‌های طبیعی هیپوفیز و بافت طبیعی مغز به‌خصوص نزدیک به هیپوفیز شود.
- پرتودرمانی با شدت تعدیل‌یافته (IMRT): در این نوع پرتودرمانی برای اینکه پزشک بتواند به پرتوها شکل دهد و تومور را از نقاط مختلف هدف قرار دهد، از کامپیوتر استفاده می‌شود. علاوه بر این، قدرت پرتوها نیز می‌تواند محدود شود. این بدین معنی است که بافت‌های اطراف، تابش کمتری دریافت می‌کنند.
- پروتون‌درمانی: یکی دیگر از روش‌های پرتودرمانی، پروتون‌درمانی است که در آن به‌جای اشعه ایکس از یون‌های دارای بار مثبت استفاده می‌شود. شعاع‌های پروتون برخلاف اشعه ایکس پس از آزاد کردن انرژی در درون هدف متوقف می‌شوند. در این روش، پرتوها را می‌توان به‌خوبی کنترل کرد و می‌توان از آن‌ها با خطر کمتری برای بافت‌های سالم استفاده کرد. بااین‌حال، این نوع درمان نیاز به تجهیزات خاصی نیاز دارد و به‌صورت گسترده در دسترس نیست.
اغلب، فواید و عوارض این اشکال پرتودرمانی فوری نیستند و برای اینکه به‌صورت کامل موثر باشند به ماه‌ها یا سال‌ها زمان نیاز دارند. انکولوژیست پرتودرمانی، شرایط شما را بررسی می‌کند و در مورد مزایا و معایب هر یک از گزینه‌ها با شما صحبت می‌کند.
داروها
دارودرمانی می‌تواند در جلوگیری از ترشح هورمون اضافه و در برخی مواقع، کوچک کردن تومورهای هیپوفیز موثر باشد. در ادامه با داروهای تومور هیپوفیز آشنا می‌شوید.
- تومورهای ترشح‌کننده پرولاکتین: داروهای کابرگولین و بروموکریپتین در کاهش ترشح پرولاکتین و اغلب اندازه تومور موثر هستند. عوارض جانبی احتمالی این داروها شامل خواب‌آلودگی، سرگیجه، حالت تهوع، گرفتگی بینی، استفراغ، اسهال یا یبوست، گیجی و افسردگی می‌شود. برخی افراد ممکن است پس از شروع مصرف این داروها، رفتارهای اجباری مانند قمار را آغاز کنند.
- تومورهای مولد ACTH (سندرم کوشینگ): داروهایی که برای کنترل بیش‌ازاندازه کورتیزول در غدد فوق کلیوی استفاده می‌شوند عبارت‌اند از: کتوکونازول، میتوتان، متیراپون. داروی ایستوریسا نیز می‌تواند کورتیزول را کاهش دهد. تاثیرات بالقوه نامطلوب شامل ناهنجاری‌های هدایت قلب باشد که این مسئله می‌تواند باعث بی‌نظمی جدی ضربان قلب شود. داروی میفپرکس برای افراد مبتلا به سندرم کوشینگ که به دیابت نوع دو یا عدم تحمل گلوکز نیز مبتلا هستند تایید شده است. اگرچه این دارو نمی‌تواند تولید کورتیزول را کاهش دهد اما می‌تواند تاثیرات کورتیزول را بر بافت‌ها مسدود کند. عوارض جانبی این دارو شامل خستگی، حالت تهوع، استفراغ، سردرد، درد عضلانی، فشارخون بالا، کمبود پتاسیم و تورم است.
اسیریوتاید، تولید ACTH از تومور هیپوفیز را کاهش می‌دهد. این دارو دو بار در روز و به‌صورت تزریقی تجویز می‌شود. مصرف این دارو زمانی توصیه می‌شود که جراحی هیپوفیز انجام نشود یا موفقیت‌آمیز نباشد. عوارض جانبی معمولا اتفاق می‌افتند و می‌توانند شامل اسهال، حالت تهوع، قند خون بالا، سردرد، دل‌درد و خستگی باشند.
- تومورهای ترشح‌کننده هورمون رشد: برای این نوع هورمون‌ها، دو نوع دارو وجود دارد که به‌خصوص در شرایطی مفید هستند که جراحی موفقیت‌آمیز نباشد. یکی از انواع این داروها آنالوگ‌های سوماتواستاتین نام دارند و شامل داروهایی مثل اکتروتید و لانروتید می‌شوند. این داروها می‌توانند تولید هورمون رشد را کاهش دهند و همچنین، ممکن است تومور را کوچک کنند. این داروها معمولا هر چهار هفته یک‌بار تزریق می‌شوند. داروی اکتروتید در حال حاضر به‌صورت خوراکی نیز در دسترس است که عوارض آن با شکل تزریقی دارو تفاوتی ندارد.
این داروها می‌توانند باعث عوارضی مثل حالت تهوع، استفراغ، اسهال، درد معده، سرگیجه، سردرد و درد در ناحیه تزریق شوند. بسیاری از این عوارض بهبود پیدا می‌کنند یا با گذشت مدت‌زمان از بین می‌روند. این داروها می‌توانند باعث سنگ کیسه صفرا شوند و همچنین، ممکن است بیماری دیابت را بدتر کنند. نوع دوم داروها، پگوویزومانت نام دارند و می‌توانند اثر هورمون رشد اضافی را بر بدن مسدود کنند. وقتی این دارو به‌صورت روزانه تزریق می‌شود ممکن است به کبد آسیب برساند.
جایگزینی هورمون‌های هیپوفیز
اگر تومور هیپوفیز یا جراحی برای برداشتن آن منجر به کاهش تولید هورمون‌ها شود احتمالا برای اینکه هورمون‌های بدنتان به سطح طبیعی برسد نیاز به داروهای هورمون جایگزین دارید. برخی از افرادی که تحت پرتودرمانی قرار می‌گیرند نیز به جایگزینی هورمون‌های هیپوفیز نیاز دارند.
درنهایت، اگرچه غده هیپوفیز به اندازه یک نخود است اما می‌تواند در مسائل زیادی ازجمله رشد، ضربان قلب و توانایی باروری نقش داشته باشد. تومور غده هیپوفیز، گروهی از سلول‌های غیرطبیعی است که به‌صورت خارج از کنترل در غده هیپوفیز رشد می‌کنند. بااین‌حال، بیشتر این تومورها خوش‌خیم نیستند و سرطانی بودن آن‌ها تنها در موارد نادر اتفاق می‌افتد. بااین‌وجود، آن‌ها می‌توانند با عوارض متعددی همراه باشند که به همین دلیل، درمان آن‌ها بسیار مهم است. اگر علائم ابتلا به تومور هیپوفیز را دارید یا در این مورد با سوالات یا ابهاماتی روبرو هستید می‌توانید از خدمات ویزیت پزشک در منزل یا مشاوره تلفنی پزشکی آزمایش آنلاین استفاده کنید و به‌سرعت و به‌راحتی با پزشک متخصص صحبت کنید.
